Ở trung tâm Thủ đô Hà Nội, Phường Cửa Nam là một không gian lưu giữ nhiều lớp ký ức đô thị, nơi giá trị thẩm mỹ và sinh hoạt truyền thống được bảo tồn và phát huy qua thời gian. Nghệ thuật thị giác tại đây không chỉ góp phần định hình bản sắc kiến trúc mà còn phản ánh diện mạo một Hà Nội cổ kính đang từng bước chuyển mình trong nhịp sống hiện đại.

UBND phường Cửa Nam đã tổ chức tọa đàm ‘Phát huy di sản nghệ thuật thị giác ở phường Cửa Nam’ tại Trường THCS Trưng Vương. Chương trình có sự tham gia của các chuyên gia, nhà nghiên cứu và lãnh đạo địa phương. Phát biểu khai mạc, bà Phạm Ngọc Thúy, Trưởng phòng Văn hóa – Xã hội phường Cửa Nam cho biết, tọa đàm nhằm cụ thể hóa các nội dung thuộc Chương trình06-CTr/TU ngày17/3/2021 của Thành ủy Hà Nội về ‘Phát triển văn hóa, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh giai đoạn2021-2025’; Nghị quyết số09-NQ/TU, ngày22/2/2022 của Thành ủy Hà Nội về phát triển công nghiệp văn hoá trên địa bàn Thủ đô giai đoạn2021-2025, định hướng đến năm2030, tầm nhìn đến năm2045.

Di sản nghệ thuật thị giác là những giá trị lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ được thể hiện qua các hình thức có thể cảm nhận bằng thị giác như hội họa, kiến trúc, điêu khắc, nhiếp ảnh, sắp đặt… Họa sĩ, nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế cho biết: ‘Một bức tranh không chỉ là tác phẩm nghệ thuật, mà còn là hiện vật văn hóa, phản ánh kỹ thuật, thẩm mỹ và câu chuyện lịch sử.’ Tại phường Cửa Nam, những lớp di sản ấy được thể hiện đậm nét. Từ các bảo tàng như: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Bảo tàng Phụ nữ, Bảo tàng Công an Nhân dân… đến những công trình kiến trúc thời Pháp thuộc như: Khu Đấu Xảo, nhà ga Hàng Cỏ, Trường Mỹ thuật Đông Dương (nay là Đại học Mỹ thuật Việt Nam) hay Trường Trung học cơ sở Trưng Vương, mỗi địa điểm đều góp phần tạo nên một hệ sinh thái thị giác đa tầng giữa lòng Hà Nội.

Các chuyên gia cho rằng, di sản nghệ thuật thị giác không chỉ là ký ức cần lưu giữ mà còn là chất liệu sáng tạo trong công nghiệp văn hóa, tạo cảm hứng cho sản phẩm du lịch, thiết kế và nghệ thuật ứng dụng. Từ đó, một số gợi ý thực tiễn đã được đưa ra như: Ứng dụng công nghệ trình chiếu, đồ họa tương tác, kể chuyện bằng hình ảnh thông qua không gian triển lãm và trải nghiệm trực tiếp.

Về phía chính quyền, bà Phạm Ngọc Thúy cho rằng, bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật thị giác cần gắn với giáo dục cộng đồng, xây dựng thương hiệu địa phương và phát triển các sản phẩm văn hóa có giá trị ứng dụng cao. ‘Với tiềm năng di sản sẵn có, phường Cửa Nam hoàn toàn có thể phát triển các tuyến du lịch di sản, thúc đẩy sản xuất thủ công mỹ nghệ, hoặc tổ chức các sự kiện nghệ thuật quy mô nhỏ nhằm gắn kết người dân với di sản’, bà Phạm Ngọc Thúy nhấn mạnh.

Trong bối cảnh Hà Nội thúc đẩy phát triển văn hóa theo hướng công nghiệp sáng tạo, phường Cửa Nam với chiều sâu lịch sử và vị trí trung tâm có thể trở thành mô hình mẫu trong bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật thị giác.

Giữa dòng Trường Giang đổ ra biển, xã đảo Tam Hải thuộc tỉnh Quảng Nam, nổi lên như một viên ngọc xanh quý giá. Với diện tích hơn 15 km2 và dân số khoảng 8.500 người, Tam Hải là một trong hai xã đảo của tỉnh Quảng Nam, bên cạnh xã Tân Hiệp (Cù Lao Chàm).

Để đến được Tam Hải, du khách có thể chọn hai phương tiện chính: đi phà từ xã Tam Quang hoặc đi thuyền từ xã Tam Hòa, đều phải vượt sông nước. Cuộc sống ở đây giản dị, chân thật, những ngôi nhà nép bên hàng dừa, con đường nhỏ sạch sẽ, tinh tươm và không khí trong lành khiến du khách dễ dàng cảm nhận sự bình yên hiếm có.

Tam Hải mang vẻ đẹp mộc mạc, trong trẻo. Rạn đá Bàn Than là thắng cảnh nổi bật nhất của xã đảo. Dải đá đen óng uốn quanh hòn núi nhỏ, kéo dài hơn 1 km, mang vẻ đẹp hùng vĩ và độc đáo. Qua hàng trăm triệu năm kiến tạo và xâm thực, những khối đá nơi đây mang hình thù kỳ lạ, tựa các tác phẩm điêu khắc khổng lồ. Bên cạnh cảnh sắc hoang sơ, giá trị địa chất và sinh thái đặc sắc, Tam Hải còn sở hữu hai hòn đảo nhỏ tuyệt đẹp là Hòn Mang và Hòn Dứa.

Hòn Mang hoang sơ, không có người ở, bao quanh bởi ghềnh đá dựng đứng, sóng vỗ quanh năm. Hòn Dứa lại mang vẻ kiều diễm với nước biển trong vắt, rạn san hô rực rỡ và đàn cá tung tăng bơi lội dưới làn nước xanh biếc.

Tam Hải cũng là nơi lưu giữ nhiều dấu tích văn hóa – lịch sử đặc sắc. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, đây từng là một điểm dừng trên “con đường tơ lụa” trên biển. Năm 2013, giới sưu tầm cổ vật từng xôn xao khi ngư dân vớt được nhiều hiện vật gốm sứ và mảnh gỗ, nghi là từ một con tàu đắm.

Người dân Tam Hải sống chủ yếu bằng nghề biển. Họ nổi tiếng với tinh thần đoàn kết, tương thân tương ái và sự khéo léo trong các nghề truyền thống như đan thuyền thúng, đan lát thủ công từ vỏ dừa hay làm nước mắm gia truyền. Những thương hiệu như Nước mắm Bà Chung, Nước mắm An Hòa không chỉ nổi tiếng trong vùng, mà còn được du khách mua về làm quà vì vị ngon đậm đà.

Tam Hải cũng là nơi lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống độc đáo, như: Lễ hội Cầu ngư, Lễ Nghinh Ông diễn ra vào tháng Giêng âm lịch hằng năm. Xã đảo này còn có giếng nước ngọt trăm năm không cạn, cùng nghĩa địa cá voi – nơi an táng hơn 500 “Ông cá Voi” dạt vào bờ, thể hiện niềm tôn kính biển cả sâu sắc của cư dân vùng này.

Năm 2008, Tam Hải từng được quy hoạch làm khu du lịch quy mô lớn, với tổng vốn đầu tư 2,5 tỷ USD, nhưng dự án không thành hiện thực. Vì vậy đến nay, xã đảo vẫn giữ được nét nguyên sơ quý giá. Trong định hướng mới, Tam Hải đang được thành phố chú trọng phát triển theo hướng du lịch xanh, du lịch sinh thái, khai thác giá trị tự nhiên và văn hóa bản địa để nâng cao đời sống người dân mà vẫn giữ được hồn cốt quê biển.

Tam Hải hôm nay vẫn như “thôn nữ” e ấp giữa đại dương, giản dị, chân thành, mang vẻ đẹp kiêu sa mà mộc mạc. Nếu được đầu tư bài bản, “viên ngọc xanh” này sẽ tỏa sáng rực rỡ giữa bản đồ du lịch miền Trung.

Từ ngày 1 đến 29 tháng 8, Làng Văn hóa, du lịch các dân tộc Việt Nam tại Đồng Mô, Hà Nội, sẽ tổ chức nhiều hoạt động thiết thực, bổ ích và ý nghĩa để du khách có thể trải nghiệm và tìm hiểu về văn hóa truyền thống của các dân tộc Việt Nam. Chương trình tháng 8 này sẽ có sự tham gia của hơn 100 đồng bào thuộc 16 dân tộc đang hoạt động hằng ngày, đến từ 11 địa phương khác nhau.

Với chủ đề “Về Làng trải nghiệm nét văn hóa truyền thống”, chương trình sẽ giới thiệu nhiều hoạt động hấp dẫn, nhằm tái hiện và quảng bá các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc Việt Nam. Du khách sẽ có cơ hội tìm hiểu và trải nghiệm về các phong tục tập quán, cũng như đời sống tinh thần của các cộng đồng dân tộc khác nhau.

Trong khuôn khổ chương trình, sẽ tái hiện Lễ cúng máng nước của dân tộc Xơ Đăng, tỉnh Kon Tum. Đây là một hoạt động mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện lòng biết ơn đối với thần linh và cầu mong cho nguồn nước dồi dào, dân làng mạnh khỏe, vật nuôi phát triển, mùa màng bội thu, và tình cảm đoàn kết, chia sẻ giữa các thành viên trong cộng đồng.

Bên cạnh đó, chương trình giao lưu “Tiếng vọng buôn làng” của đồng bào Xơ Đăng, tỉnh Quảng Ngãi, sẽ mang đến những trải nghiệm thú vị với các loại hình văn hóa đặc sắc như hát dân ca, trình diễn các loại nhạc cụ truyền thống. Qua đó, du khách có thể cảm nhận được sự đa dạng và phong phú của văn hóa dân tộc Việt Nam.

Ngoài ra, còn có chương trình giao lưu giữa các nhóm đồng bào dân tộc Xơ Đăng, Cơ Tu, Tà Ôi, Ba Na, Raglai đang hoạt động hằng ngày tại Làng, nhằm tăng cường sự gắn kết và giới thiệu nét văn hóa đặc trưng của các buôn làng Tây Nguyên. Qua các hoạt động này, du khách có thể hiểu hơn về sự đa dạng và phong phú của văn hóa dân tộc Việt Nam.

Cũng trong chương trình, du khách có thể thưởng thức chương trình dân ca dân vũ với các tiết mục như “Giấc mơ cao nguyên”, “Bản làng vui trong tiếng khèn”, “Việt Nam trong tôi”, và trải nghiệm giao lưu các tiết mục văn nghệ tiêu biểu của các dân tộc. Bên cạnh đó, du khách cũng có thể tìm hiểu và thưởng thức ẩm thực dân tộc với các món ăn đặc sắc.

Ngoài ra, các hoạt động trải nghiệm văn hóa truyền thống sẽ được tổ chức sôi nổi với các trò chơi dân gian tại không gian văn hóa Làng, tạo cơ hội cho du khách gần gũi và hiểu hơn về văn hóa phong phú của các dân tộc Việt Nam. Thông qua các hoạt động này, chương trình hy vọng sẽ mang đến cho du khách những trải nghiệm thú vị và ý nghĩa, cũng như tăng cường sự hiểu biết và gắn kết giữa các cộng đồng dân tộc Việt Nam.

Giáo dục văn hóa truyền thống trong trường học đang trở thành một phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc. Tại miền Trung, nhiều trường học đã triển khai các mô hình đưa văn hóa truyền thống vào học đường, giúp học sinh không chỉ tiếp nhận mà còn trở thành người lan tỏa và làm mới di sản.

Các mô hình sáng tạo đang được triển khai rộng rãi. Tại Quảng Nam, một nhóm học sinh bậc THPT đã thực hiện dự án sáng tạo clip hoạt hình kể chuyện bài chòi, sử dụng giọng địa phương và ngữ cảnh miền Trung. Sản phẩm này đã được chia sẻ trên mạng xã hội và lan tỏa đến cộng đồng, thu hút hàng nghìn lượt xem và chia sẻ tích cực từ cả giáo viên và phụ huynh. Tại Hội An, các em học sinh đã tổ chức hoạt động ‘Chợ quê học đường’ tái hiện không gian làng xưa, giới thiệu món ăn, trò chơi, làn điệu địa phương đến bạn bè quốc tế.

Ngoài ra, một nhóm học sinh bậc THCS đã thực hiện bản đồ di sản Nam Ô, dưới sự hướng dẫn của thầy cô và nghệ nhân, các em đã ghi âm lời kể, quay video phong tục, số hóa tư liệu thành bản đồ tương tác để trưng bày tại thư viện trường. Để bảo tồn và phát triển di sản Ca Huế, Sở Văn hóa và Thể thao TP. Huế phối hợp cùng Sở Giáo dục và Đào tạo xây dựng, triển khai chương trình đưa di sản Ca Huế vào trường học.

Các trường đã chủ động xây dựng kế hoạch tổ chức, với nhiều hình thức như: Tổ chức biểu diễn hát Ca Huế trong lễ chào cờ đầu tuần, lễ khai giảng và các dịp lễ kỷ niệm, chương trình liên hoan văn nghệ, ngoại khóa tìm hiểu nhằm lan tỏa, tạo hiệu ứng tích cực về di sản nghệ thuật Ca Huế. Tuy nhiên, các mô hình giáo dục văn hóa truyền thống vẫn mang tính cục bộ, chưa có hệ thống.

Việc thiếu kinh phí, giáo viên chuyên môn và tài liệu giảng dạy khiến các trường khó duy trì lâu dài. Các hoạt động thường dừng ở mức dự án hoặc phong trào ngắn hạn. Nhiều chuyên gia cho rằng, Bộ Giáo dục và Đào tạo và các sở cần ban hành khung hướng dẫn tích hợp giáo dục văn hóa vùng miền trong chương trình học chính khóa.

Đồng thời, các địa phương cần xây dựng cơ sở dữ liệu số về di sản, có chính sách hỗ trợ nghệ nhân truyền dạy tại trường học, thúc đẩy hoạt động trải nghiệm thay vì lý thuyết hóa văn hóa. Thực tế cho thấy những mô hình thành công nhất đều là kết quả của sự hợp tác chặt chẽ giữa ba chủ thể: nhà trường, nghệ nhân và chính quyền.

Tại Đà Nẵng, chính quyền địa phương hỗ trợ kinh phí tổ chức lễ hội cầu ngư, tạo điều kiện để nghệ nhân truyền dạy tại trường học. Tại Huế, ngành giáo dục xây dựng kế hoạch tích hợp văn hóa vào tiết học và huy động nghệ sĩ, bảo tàng, nhà nghiên cứu cùng tham gia. Quảng Ngãi là một ví dụ tiêu biểu khi các trường học tại huyện Bình Sơn tổ chức liên kết giữa trường – làng nghề – chính quyền để duy trì lớp học hát bài chòi, hò khoan, kỹ năng đan lưới, làm thuyền mô hình.

Một xu hướng mới nổi bật là gắn giáo dục văn hóa trong học đường với phát triển du lịch cộng đồng. Các em học sinh không chỉ học văn hóa để biết mà còn để làm, tổ chức tour trải nghiệm, thuyết minh cho du khách, biểu diễn nghệ thuật truyền thống trong lễ hội địa phương. Mô hình tại Hội An hay Gành Yến (Quảng Ngãi) đang mở ra hướng đi bền vững, học sinh chính là cầu nối giữa di sản với cộng đồng quốc tế.

Đây cũng là nền tảng để hình thành thế hệ lao động tương lai có hiểu biết sâu sắc về bản sắc địa phương, điều mà các chuyên gia cho rằng sẽ tạo lợi thế cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập. Khi học sinh trưởng thành từ văn hóa, họ sẽ có đủ năng lực để làm việc trong ngành du lịch, dịch vụ, nghiên cứu, bảo tồn và truyền thông di sản.

Trong thời đại toàn cầu hóa, việc giáo dục văn hóa không còn là chuyện bên lề. Đó là sợi dây giữ gốc rễ, là cách để con người phát triển hài hòa giữa hiện đại và truyền thống. Với học sinh, văn hóa truyền thống không chỉ giúp các em hiểu về quê hương, mà còn giúp hình thành nhân cách, lối sống, tình yêu cộng đồng.

Gieo mạch văn hóa vào trường học là hành trình lâu dài, đòi hỏi sự kiên trì và đồng lòng. Từ Huế đến Quảng Ngãi, những mô hình nhỏ đang tạo nên làn sóng lớn. Điều cần làm lúc này là nâng tầm thành chiến lược, để văn hóa truyền thống không chỉ sống trong sách vở, mà sống trong tâm hồn, hành động, lựa chọn và tương lai của thế hệ trẻ.

Triển lãm “Hành trình màu sắc – Nối những ước mơ” hiện đang được tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (Hà Nội) với sự tham gia của 76 tác phẩm hội họa đa dạng và phong phú từ các tác giả nhí. Sự kiện này không chỉ nhằm tôn vinh vẻ đẹp của văn hóa truyền thống qua góc nhìn trẻ thơ mà còn tạo ra một sân chơi sáng tạo, khuyến khích các em nhỏ tự do thể hiện cảm xúc và tài năng của mình.

Họa sĩ Đào Hải Phong, cố vấn nghệ thuật của triển lãm, bày tỏ sự bất ngờ trước sự chững chạc và gu thẩm mỹ trong tranh của các họa sĩ nhí. Điều này cho thấy nhận thức thẩm mỹ rất tốt của các em nhỏ. Ông nhấn mạnh rằng, mặc dù các tác phẩm có sự đa dạng về phong cách và kỹ thuật, nhưng đều mang đến một thông điệp tích cực về tình yêu và sự trân trọng đối với cuộc sống.

Một trong những điểm nổi bật của triển lãm là sự tham gia của Nguyễn Ngọc Nam Khuê, một học sinh đang sinh sống và học tập tại Mỹ. Khuê đã tạo ấn tượng với loạt 12 tác phẩm xoay quanh chủ đề quê hương, gia đình và thiên nhiên. Việc được trưng bày tác phẩm tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã trở thành động lực để em tiếp tục theo đuổi đam mê hội họa. Khuê chia sẻ, việc sáng tạo nghệ thuật không chỉ giúp em thể hiện bản thân mà còn kết nối với cộng đồng qua ngôn ngữ nghệ thuật.

Trong bối cảnh các sân chơi nghệ thuật dành cho thiếu nhi còn hạn chế và trẻ em ngày càng bị cuốn theo những trò chơi công nghệ và thế giới ảo, triển lãm “Hành trình màu sắc – Nối những ước mơ” mang ý nghĩa đặc biệt. Sự kiện này không chỉ là một triển lãm nghệ thuật mà còn là một hoạt động giáo dục, giúp trẻ em phát triển khả năng sáng tạo và ý thức bảo vệ môi trường.

Một hoạt động đáng chú ý khác là workshop cộng đồng “Vệt màu trên sóng nhựa 2”, nằm trong khuôn khổ triển lãm. Tại đây, các em nhỏ đã được hướng dẫn cách tạo ra các sản phẩm nghệ thuật mang tính ứng dụng từ các vật liệu như chai nhựa, ống hút, túi nilon, nắp chai, thìa nhựa… Qua hoạt động “chung tay – gắn kết – tái tạo”, workshop mong muốn tạo ra một không gian giáo dục nhẹ nhàng, nơi trẻ em không chỉ học vẽ mà còn học làm người sống có trách nhiệm với môi trường.

Triển lãm “Hành trình màu sắc – Nối những ước mơ” sẽ diễn ra từ ngày 19 đến 21/7/2025 tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Quý vị có thể đến tham quan và trải nghiệm không gian nghệ thuật thú vị này. Đây là cơ hội để cả gia đình cùng nhau khám phá thế giới màu sắc và sáng tạo của các họa sĩ nhí.

Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam hy vọng rằng, thông qua triển lãm này, sẽ khuyến khích được nhiều hơn nữa các em nhỏ tham gia vào các hoạt động nghệ thuật, từ đó phát triển khả năng sáng tạo và nuôi dưỡng tình yêu nghệ thuật lâu dài. Triển lãm cũng là một dịp để kết nối giữa gia đình, cộng đồng và các nghệ sĩ, tạo ra một không gian văn hóa đa dạng và phong phú.

Đồng bằng sông Cửu Long là vùng đất đa dạng văn hóa, với trên 100 xã thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Tại đây, đời sống văn hóa tinh thần của người dân đã có nhiều bước tiến đáng kể nhờ sự nỗ lực của người dân và sự quan tâm đầu tư, hỗ trợ của Trung ương, địa phương. Văn hóa Khmer ở đây đã trở thành nét bản sắc của vùng đất, với nhiều loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống được phục hồi và phát triển.

Đời sống ngày càng được nâng cao là điều kiện thuận lợi để đồng bào Khmer thụ hưởng văn hóa tinh thần tốt hơn. Nhiều lễ hội văn hóa, nghi thức tôn giáo được gìn giữ, trở thành các sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo. Một số lễ hội nổi bật có thể kể đến như Lễ Chôl Chnaam Thmây (mừng năm mới), Sen Đôn-ta (lễ cúng ông bà), Oóc Om Bóc (lễ cúng trăng), lễ nhập hạ, xuất hạ… Các lễ hội này thường thu hút hàng vạn du khách trong và ngoài địa phương đến theo dõi và cổ vũ.

Không chỉ có lễ hội, những ngôi chùa với kiến trúc nghệ thuật đặc sắc cũng là nơi thu hút nhiều du khách đến tham quan. Đến với các ngôi chùa Khmer, du khách có thể tìm hiểu một số tập tục được gìn giữ bao đời nay như Lễ dâng cơm, Lễ Kathina (Lễ dâng y cà sa), tục gửi con vào chùa tu học giáo lý Phật pháp, học làm người… Văn hóa Khmer Nam Bộ từ lâu đã trở thành nét bản sắc của vùng đất Cần Thơ. Với sự độc đáo và giá trị văn hóa đặc sắc, đây chính là nguồn tài nguyên quý báu để phát triển loại hình du lịch văn hóa, góp phần đưa Cần Thơ trở thành một trong những điểm đến nổi bật của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.

Ông Lâm Hoàng Mẫu, Giám đốc Sở Dân tộc và Tôn giáo thành phố Cần Thơ, cho biết mỗi ngôi chùa Khmer đều là nơi sinh hoạt cộng đồng của đồng bào tại địa phương. Đây không chỉ là nơi lưu giữ giá trị tâm linh, mà còn là trung tâm văn hóa, nghệ thuật độc đáo. Thời gian qua, các tỉnh, thành phố ở khu vực miền Tây Nam Bộ đã thực hiện nhiều chính sách chăm lo đời sống của đồng bào dân tộc Khmer, trong đó, đặc biệt quan tâm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống; góp phần tạo cơ hội cho người dân địa phương tăng thêm thu nhập, cải thiện đời sống, đồng thời giữ gìn bản sắc văn hóa cho thế hệ mai sau.

Tuy nhiên, các thiết chế văn hóa – thể thao, trang thiết bị hỗ trợ sinh hoạt văn nghệ, thể thao ở các xã vùng đồng bào dân tộc Khmer chưa hoàn thiện, còn thiếu và chưa đồng bộ, chưa đáp ứng được nhu cầu sinh hoạt, giao lưu văn hóa của người dân. Nhiều loại hình văn hóa dân gian của đồng bào dân tộc Khmer đang có dấu hiệu bị lãng quên. Để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của đồng bào Khmer, các cấp, các ngành cần tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của cộng đồng về bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Đẩy mạnh đào tạo nhân lực nòng cốt trong công tác bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc Khmer, đề cao vai trò của các sư sãi, nghệ nhân, người có uy tín trong cộng đồng.